Hipokampus ialah struktur kecil di dalam lobus temporal medial otak yang memainkan peranan penting dalam pembentukan memori, pembelajaran, dan memandu arah. Nama Hipokampus berasal daripada Bahasa Yunani “hippo” yang bermaksud kuda dan “kampus” yang bermaksud raksasa laut kerana ia mempunyai bentuk yang menyerupai kuda laut.
Hipokampus mempunyai struktur yang melengkung dan terletak di bahagian medial lobus temporal otak. Terdapat dua hipokampus yang terletak satu di setiap hemisfera otak.
Hipokampus boleh diibaratkan sebagai random access memory (RAM) dalam otak manusia kerana ia memproses dan menyimpan maklumat sementara sebelum maklumat tersebut dipindahkan ke penyimpanan jangka panjang . Namun begitu, hipokampus mempunyai keupayaan neurokeplastikan dan dan berperanan dalam pembelajaran yang menjadikannya lebih kompleks daripada RAM komputer biasa. Walaupun kecil, hipokampus sangat penting untuk banyak fungsi kognitif otak, bertindak sebagai pusat pemprosesan dan integrasi maklumat.
Salah satu fungsi utama hipokampus ialah menukar memori jangka pendek kepada memori jangka panjang. Sebagai contoh, apabila anda mempelajari kemahiran baharu atau mengingati perincian dalam sebuah perbualan, hipokampus memainkan peranan penting dalam memastikan maklumat ini beralih daripada memori sementara kepada keadaan yang lebih kekal.
Selain itu, hipokampus juga sangat penting dalam memandu arah dan memahami persekitaran. Ia membantu kita mencipta peta mental yang membolehkan kita mengingati lokasi, mengenali laluan, dan bergerak melalui kawasan yang biasa dan asing. Fungsi ini sering digambarkan sebagai global positioning system (GPS) dalaman otak, memberikan kesedaran ruang yang diperlukan untuk kehidupan seharian.
Hipokampus juga terlibat dalam proses pembelajaran, di mana ia menghubungkan maklumat baharu dengan pengetahuan yang telah diperoleh sebelum ini. Hubungan konsep ini membolehkan pemahaman tentang idea-idea yang kompleks dan menyokong keupayaan untuk membuat keputusan berdasarkan pengalaman lepas. Sebagai contoh, apabila mempelajari topik baharu, hipokampus membantu mengaitkan topik tersebut dengan pengetahuan sebelum ini dan menjadikan proses pembelajaran lebih cekap dan bermakna.
Salah satu ciri luar biasa hipokampus ialah neurokeplastikan, iaitu kebolehan untuk menyusun semula dirinya berdasarkan pengalaman dan rangsangan persekitaran. Kepini sangat penting untuk proses pembelajaran dan memori, kerana ia membolehkan hipokampus membentuk sambungan saraf baharu dan mengukuhkan yang sedia ada.Walau bagaimanapun, keupayaan ini juga menjadikan hipokampus sangat sensitif terhadap keadaan tertentu.
Apabila kita semakin tua, hipokampus secara semula jadi akan mengecil dan proses ini boleh menjadi lebih cepat akibat faktor-faktor seperti kesihatan yang buruk, kekurangan rangsangan mental, dan tekanan. Selain itu, hipokampus merupakan antara kawasan pertama yang mengalami kerosakan apabila seseorang menghidap penyakit neurodegeneratif seperti Alzheimer. Kemerosotan awal ini menjelaskan mengapa kehilangan memori dan kekeliruan sering menjadi antara simptom awal keadaan seperti itu.
Melindungi kesihatan hipokampus adalah penting untuk mengekalkan keupayaan kognitif dan fungsi otak secara keseluruhan. Aktiviti fizikal secara berkala, misalnya senaman aerobik, berjalan, berlari, atau berenang boleh menggalakkan pertumbuhan hipokampus dan meningkatkan memori. Aktiviti senaman merangsang pengeluaran protein yang dikenali sebagai brain-derived neurotrophic factor (BDNF), menyokong kelangsungan dan pertumbuhan neuron di hipokampus. Makanan yang kaya dengan antioksidan, asid lemak omega-3, vitamin dan mineral juga membantu melindungi otak daripada tekanan oksidatif dan keradangan yang memberi kesan negatif kepada fungsi hipokampus.
Aktiviti yang merangsang mental juga merupakan cara berkesan untuk memastikan hipokampus kekal aktif dan sihat. Aktiviti seperti mempelajari kemahiran baharu, menyelesaikan teka-teki, membaca, atau bermain permainan tertentu boleh merangsang hipokampus dan menggalakkan pembentukan sambungan saraf baharu. Aktiviti ini bukan sahaja meningkatkan memori dan pembelajaran tetapi juga mengurangkan risiko penurunan kognitif seiring dengan peningkatan usia. Selain itu, pengurusan tekanan ialah penting untuk kesihatan hipokampus. Amalan seperti meditasi kesedaran, senaman pernafasan, dan tidur yang mencukupi dapat mengurangkan kesan merosakkan hormon tekanan pada otak.
Hipokampus juga berkait rapat dengan pengawalan emosi, kerana ia bekerjasama dengan kawasan otak lain seperti amigdala untuk memproses dan mentafsir emosi. Hubungan ini bermakna hipokampus yang sihat menyumbang kepada keupayaan kognitif dan juga kesejahteraan emosi. Sebaliknya, kerosakan fungsi hipokampus boleh memberi kesan kepada emosi seperti kebimbangan dan kemurungan, yang akan memburukkan lagi kesihatan otak secara keseluruhan.
Hipokampus merupakan tonggak utama sistem kognitif dan emosi kita. Dengan memahami peranan dan mengambil langkah-langkah untuk menyokong kesihatannya, kita dapat memastikan struktur otak yang penting ini terus berfungsi dengan baik sepanjang hayat kita.
Disediakan oleh:
Dr Mohd Harizal Bin Senik@Nawi
Jabatan Neurosains, Pusat Pengajian Sains Perubatan, Universiti Sains Malaysia
